Harput'ta Edebi̇yat Ve Sözlü Folklor

Türk Edebiyatını, üç ana bölüme ayırmak adet olmuştur: Eski Türk Edebiyatı, Türk Halk Edebiyatı ve Yeni Türk Edebiyatı diye. Türk Halk Edebiyatı'nın, Harput ve çevresinde, Türklerin bu yöreye yerleştiğinden beri var olduğunu tahmin etmek zor değildir. Ancak bu güne ulaşan bu edebiyat ve folklor varlıklarının bir çoğunun ne zaman meydana geldiğini ve tarih içerisinde ne gibi değişikliklere uğrayarak günümüze ulaştığını tespit etmek te mümkün değildir. Eski Türk Edebiyatı ve Yeni Türk Edebiyatıyla ilgili verilerin çoğunluğu, kitaplarda, dergilerde, gazetelerde yazılı olarak bulunduğu için bunların meydana getiriliş zamanları da ilk şekilleri de bilinmektedir. Anadolu'da Eski Türk Edebiyatı, Fars Edebiyatını iyi bilen Türk aydınlarının medreseden yetişmesinden ve Türkçe söylemeye başlamasından sonra, 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren meydana gelmeğe başlamıştır. Harput ve çevresinde de bu çağlardan itibaren Eski Türk Edebiyatı'nın doğmuş olabileceği söylenebilir. Ancak, eserleri ve isimleri günümüze ulaşan şair ve yazarların hemen hepsi 19. ve 20. yüzyıllarda yetişmişlerdir. Kaynaklarda 18. yüzyılın sonlarında vefat eden Harputlu Nusret Ebubekir isimli bir şairden bahsedilirse de bu şair İstanbul'da yetişmiş ve orada yaşamıştır. Harput'ta kültürel ve edebî faaliyetlerin 19. yüzyılın ikinci yarısında, yani Tanzimat'tan sonra çoğaldığını ve hız kazandığını görüyoruz. Bunun elbette tarihî, kültürel ve sosyal sebepleri vardır. Kanaatimizce bu sebeplerden biri ve en mühimi, bu tarihlerde Harput'ta batılı misyoner faaliyetlerin artması ile, müslüman olmayan halkın eğitim ve kültür, hatta ekonomik yönden geliştirilmesidir. Onların bu kültürel ve sosyal çalışmalarını gören müslüman Türk halkı, gerek devletin, gerekse kendilerinin açtıkları okullarda, eğitim ve kültürel faaliyetlerini artırmışlardır. Tabii ki başlangıçta, Harput'taki ve diğer vilayetlerdeki medreselerde yetişen aydınlar bu çalışmalara önayak olmuşlardır. Tanzimat yıllarında, İstanbul'da Yeni Edebiyat akımının başlamasına karşılık, Harput'ta Eski Edebiyat tarzı gelişmiştir. Eski Edebiyat sahasında Tanzimat yıllarından itibaren, Harput'ta bir-ikisi divan sahibi olan 30 kadar şair yetişmiş ve yaşamıştır. Bunların birkaçı, İstanbul'daki gazetelere (Tercümân-ı Hakikat) manzum ve mensur yazılar göndermişlerdir. İstanbul ile edebî yönden irtibat kurmalarına, bazıları İstanbul'a gidip gelmelerine rağmen divan edebiyatı tarzını, gerek şekil gerekse muhteva yönünden sürdürmüşlerdir. Elazığ'da Eski Türk Edebiyatı örnekleri, Fikret Memişoğlu ile 1968 yılına kadar yaşatılmıştır. Bugün de Eski Edebiyatın şekillerini kullanarak manzumeler yazan şairler vardır. Ancak ne Memişoğlu'yu ne de bunları divan şairi addetmek doğru olmaz.